Text / Tekst in DE / EN / PL
[DE] FOLGE 1 (1914-1932)
Kindheit in Berlin
Hilde Berger wurde am 13. Juni 1914 als zweites von vier Kindern des Ehepaares Nathan und Sarah Berger geboren. Die Eltern waren 1912 aus Stryj in Galizien nach Berlin gezogen. Der Vater war gelernter Schneider und ein strenggläubiger Jude. Sein Schneidergeschäft war nicht konkurrenzfähig, weil er den Sabbat streng einhielt. Als frommer Chasside war er am Geschäft wenig interessiert: er sah seinen Lebensinhalt darin, Gott zu dienen, und widmete seine freie Zeit dem Studium des Talmud und der Thora. Den Kindern gegenüber war er sehr streng. Die Mutter Sarah führte dann ein Bekleidungsgeschäft am Cottbusser Tor mit etwas mehr Erfolg, zumal sie besser Deutsch sprach. „Meine Mutter war verständnisvoller uns Kindern und dem modernen Berlin gegenüber, obwohl auch sie religiös und fromm war. Sie versuchte, zwischen uns und dem Vater zu vermitteln.“ (Hesse, S. 22).
Die Familie war bitterarm, aber litt nie Hunger. Sie wohnte in einer Kellerwohnung hinter dem Laden, mit einem großen Raum, der als Wohnzimmer, Ess- und Schlafzimmer der Eltern diente. Hilde und ihr jüngerer Bruder Hans schliefen in einem Teil des Ladens, der durch ein Regal vom Geschäft abgetrennt war. Es gab kein Badezimmer, und die Toilette war in einem Häuschen im Innenhof.
Die Familie konnte das Schulgeld für eine höhere Schule nicht aufbringen. Ihr Lehrer an der Volksschule überzeugte die Mutter, dass Hilde als Begabteste in ihrer Klasse auf eine höhere Schule gehen solle. Die Direktorin eines nahen Lyzeums willigte ein, dass das Schulgeld um die Hälfte reduziert wurde. Auch ihr jüngerer Bruder Hans, 1916 geboren, konnte mit reduziertem Schulgeld eine höhere Schule besuchen.
Emanzipation einer jungen Berliner Jüdin
Zuhause sprachen sie in der Familie nur Deutsch – ihr Vater antwortete meist auf Jiddisch oder gebrochenem Deutsch. Die Mutter sprach dagegen gut Deutsch. Für Hilde öffnete sich auf dem Lyzeum eine neue Welt. Sie interessierte sich vor allem für Sprachen und Geschichte und war eine leidenschaftliche Leserin: während in der Schule vor allem die Klassiker wie Kleist, Goethe und Schiller gelesen wurde, las sie mit Begeisterung zeitgenössische Schriftsteller wie Heinrich Mann, Stefan Zweig, Arnold Zweig und Erich Maria Remarque.
Schon vor dem Lyzeum ging sie in eine Kindergruppe, die von der Synagoge „Kottbusser Ufer“ organisiert wurde und in der gesungen, getanzt, Sport getrieben und Theater gespielt wurde. Später kamen in diese Gruppe Leute, die die Kinder und Jugendlichen vom Zionismus begeistern wollten. Schließlich gehörte Hilde zu einer Zionisten-Organisation, die sich nach den Farben der jüdischen Flagge „Blau-Weiß“ (Brith Haolim) nannte, und in der bald sozialistische Zionisten Anhänger suchten. Hilde sagt dazu in einem Interview: „Ja, zunächst zog mich die zionistische Idee an. Was mich dann aber an der sozialistisch-zionistischen Idee besonders begeisterte, war das Gemeinschaftsleben, das Gruppenleben, das Kibbuzleben, das wir in Berlin im Kleinen zu praktizieren versuchten – zum Beispiel, wenn wir uns zum Wandern oder zu anderen gemeinsamen Unternehmungen trafen. Wir verachteten das Privateigentum, wir teilten unser Essen, wir waren eine >Jugendbewegung<“ (Hesse, S. 68f.).Sie empört sich über die Unterordnung der Frauen in der Synagoge. Sie beginnt, mit ihrem Vater über religiöse Fragen zu streiten „Ich, das kleine Mädchen, versuchte ihn davon zu überzeugen, dass es kein Verbrechen sein könne, am Sabbat das Licht an- und auszuschalten. Dass dieses Gesetz zu einer Zeit geschrieben wurde, als es noch wirklich Arbeit war, Feuer zu machen … Dieses Gesetz ist nicht für die heutige Zeit gemacht … Also, warum willst du es mir nicht erlauben? Die Antwort meines Vaters war unweigerlich: >So steht es in der Schrift geschrieben. Die Schrift muss Wort für Wort befolgt werden. Du darfst keine Fragen stellen!< Dieser letzte Satz machte mich wütend …die einzige Antwort, die ich bekam, war : >Stell keine Fragen!<“ (Hesse, S. 87)
Die Schule war national-konservativ; einige Lehrer waren sehr antisemitisch und nationalistisch eingestellt. Hildes erste Widerspruchshandlung war ihre Ablehnung, am Geschichtsunterricht über den ersten Weltkrieg teilzunehmen. Sie war die einzige Schülerin, die offen eine Antikriegsmeinung vertrat. Da sie eine sehr gute Schülerin war, wurde sie dafür nicht bestraft.
Hilde Berger ist 15 und will jetzt nicht mehr nur für eine sozialistische jüdische Gesellschaft, sondern als Deutsche unter Deutschen für den Sozialismus kämpfen. Sie war Leiterin einer Jugendgruppe der „Brith Haolim“, die die Jugendlichen zu produktiven Mitgliedern eines Kibbuz in Palästina ausbilden soll. Sie schloss sich in der Organisation bald der kommunistischen Opposition an, mit dem Ziel, auszutreten und der kommunistischen Jugend beizutreten. Sie war stolz, damit der Avantgarde anzugehören und Teil einer weltweiten Bewegung zu sein, mit der Sowjetunion als erstem sozialistischem Staat. Doch schon bald war sie zunehmend enttäuscht: das Bildungsniveau war viel niedriger als sie es von ihren früheren Gruppen gewohnt war, es gab keine offenen Diskussionen, und es herrschte eine repressive Atmosphäre in der Organisation. Auf den Straßen tobten häufig Straßenschlachten, vor allem zwischen Nazis und Kommunisten. 1932 waren die Nazis schon eine Massenbewegung geworden. Hilde teilte viele Kritikpunkte der Kommunisten an der Politik der Sozialdemokraten, aber meinte, dass nur ein gemeinsamer Kampf von Sozialdemokraten und Kommunisten den Nationalsozialismus verhindern könne. Die offizielle Parteilinie der KPD aber lautete: „Schlagt die Sozialfaschisten [damit gemeint waren die Sozialdemokraten], den Hauptfeind der Arbeiterklasse!“. Weil sie dies offen kritisierte, wurde sie zu einem Treffen aufgefordert, bei dem sie vor die Alternative gestellt wurde, entweder der Parteilinie zu folgen oder ausgeschlossen zu werden. Sie wurde ausgeschlossen.
Hilde Berger versuchte dann, mit anderen linken Gruppen Kontakt aufzunehmen – die Gruppe, die ihr am meisten zusagte mit ihrer Kritik an der Politik der KPD und Stalins, waren die Trotzkisten. Der Schreibstil und die Argumentation Trotzkis waren niveauvoller als der der deutschen kommunistischen Führer, und es gab offene Diskussionen in dieser Gruppe. Ab Mitte 1932 vertrat sie dann mehr und mehr die Positionen der Trotzkisten, und schloss sich mit ihrem Bruder der trotzkistischen Gruppe an. [Dass auch diese Positionen sehr einseitig waren und gerade Trotzki selbst als Kriegskommissar eine brutale Politik nach Innen und Außen verfolgte, war ihr damals noch nicht bewusst]. Die Machtergreifung Hitlers und die Ohnmacht der gespaltenen Arbeiterbewegung bestätigten ihre Kritik an der Politik der KPD.
Hilde versuchte später, ihren Werdegang zu verstehen. „Meine eigene Erklärung war das Beispiel, das uns unser Vater gegeben hatte: >> Du sollst dich im Leben nicht um materielle Dinge, um deine eigenen persönlichen Interessen kümmern, sondern um Höherem!<< Das war für ihn das Wort Gottes und die jüdische Religion. Für uns war es die Arbeiterklasse und die Menschheit. Auch heute noch bin ich davon überzeugt: Es war diese Haltung des guten Juden mit starken Prinzipien, auch wenn wir sie ablehnten, es war seine Grundphilosophie darüber, was ein Mensch tun soll, die uns dazu gebracht hat, die Welt verbessern zu wollen.“ (Gespräch Mark Smith mit Hilde Berger, in: Hesse, S. 105)
Kurzbiographie Hilde Berger
→ Hilde Berger, Folge 2
[EN] EPISODE 1
Childhood in Berlin
Hilde Berger was born on June 13, 1914, the second of four children of the couple Nathan and Sarah Berger. The parents had moved from Stryj in Galicia to Berlin in 1912. The father was a trained tailor and a strict Jew. His tailoring business was not competitive, because he strictly observed the Sabbath. As a pious Hasidic, he had little interest in the business: he saw his purpose in life as serving God and devoted his free time to the study of the Talmud and the Torah. He was very harsh with his children. His mother Sarah then ran a clothing store at Cottbusser Tor with somewhat more success, especially since she spoke German better. „My mother was more understanding towards us children and modern Berlin, although she too was religious and pious. She tried to mediate between us and her father. (Hesse, p. 22).
The family was bitterly poor, but never suffered from hunger. She lived in a basement apartment behind the store, with a large room that served as her parents‘ living room, dining room and bedroom. Hilde and her younger brother Hans slept in a part of the store that was separated from the store by a shelf. There was no bathroom, and the toilet was in a little house in the courtyard.
The family could not afford the school fees for a secondary school. Her teacher at the elementary school convinced her mother that Hilde, as the most gifted in her class, should go to a secondary school. The director of a nearby lyceum agreed to reduce the school fees by half. Her younger brother Hans, born in 1916, was also able to attend a secondary school with reduced tuition fees.
Emancipation of a young Berlin Jewess
At home, they spoke only German in the family – their father answered mostly in Yiddish or broken German. Their mother, on the other hand, spoke good German. A new world opened up for Hilde at the Lyceum. She was particularly interested in languages and history and was a passionate reader: while at school she read mainly the classics such as Kleist, Goethe and Schiller, she read contemporary writers such as Heinrich Mann, Stefan Zweig, Arnold Zweig and Erich Maria Remarque with enthusiasm.
Even before the Lyceum she joined a children’s group organized by the synagogue „Kottbusser Ufer“, where they sang, danced, did sports and played theatre. Later, people who wanted to inspire children and young people about Zionism joined this group. Finally, Hilde belonged to a Zionist organization that called itself „Blue-White“ (Brith Haolim) after the colors of the Jewish flag, and in which socialist Zionists soon sought supporters. Hilde says in an interview: „Yes, at first I was attracted to the Zionist idea. But what I then found particularly appealing about the socialist-Zionist idea was the community life, the group life, the kibbutz life, which we tried to practice on a small scale in Berlin – for example, when we met for hiking or other joint undertakings. We despised private property, we shared our food, we were a >youth movement<“ (Hesse, p. 68f.)She is outraged at the subordination of women in the synagogue. She begins to argue with her father about religious issues „I, the little girl, tried to convince him that it could not be a crime to turn the lights on and off on the Sabbath. That this law was written at a time when it was really work to make fire … This law is not made for today … So why won’t you allow me to do it? My father’s answer was inevitable: >So it is written in the Scriptures. The Scripture must be obeyed word for word. You are not allowed to ask questions! This last sentence made me angry … the only answer I got was: „Don’t ask questions!“ (Hesse, p. 87)
The school was national-conservative; some teachers were very anti-Semitic and nationalist. Hilde’s first act of opposition was her refusal to take part in history lessons about the First World War. She was the only student who openly advocated an anti-war opinion. Since she was a very good student, she was not punished for this.
Hilde Berger is 15 and now wants to fight for socialism, not only for a socialist Jewish society, but as a German among Germans. She was the leader of a youth group of the „Brith Haolim“, which aims to train young people to become productive members of a kibbutz in Palestine. She soon joined the communist opposition in the organisation with the aim of leaving and joining the communist youth. She was proud to belong to the vanguard and to be part of a worldwide movement, with the Soviet Union as the first socialist state. But soon she was increasingly disappointed: the level of education was much lower than she was used to from her former groups, there were no open discussions and there was a repressive atmosphere in the organisation. There were frequent street fights in the streets, especially between Nazis and Communists. By 1932 the Nazis had become a mass movement. Hilde shared many of the communists‘ criticisms of the social democrats‘ policies, but believed that only a joint struggle by social democrats and communists could prevent National Socialism. The official party line of the KPD, however, was: „Beat the social fascists [by which the social democrats were meant], the main enemy of the working class!“ Because she openly criticised this, she was called to a meeting where she was faced with the alternative of either following the party line or being expelled. She was excluded.
Hilde Berger then tried to make contact with other left-wing groups – the group she liked most with her criticism of the politics of the KPD and Stalin were the Trotskyists. Trotsky’s style of writing and argumentation was more sophisticated than that of the German communist leaders, and there were open discussions in this group. From mid-1932 onwards, she increasingly represented the positions of the Trotskyists, and joined the Trotskyist group with her brother. She was not yet aware at the time that these positions were also very one-sided and that Trotsky himself, as a war commissioner, pursued a brutal policy both internally and externally. Hitler’s seizure of power and the impotence of the divided labour movement reinforced her criticism of the KPD’s policies.
Hilde later tried to understand her own development. „My own explanation was the example our father had given us: >> In life you should not be concerned with material things, with your own personal interests, but with higher things!<< For him this was the word of God and the Jewish religion. For us it was the working class and humanity. Even today I am still convinced of this: it was this attitude of the good Jew with strong principles, even if we rejected them, it was his basic philosophy about what a person should do that made us want to make the world a better place.“ (Interview Mark Smith with Hilde Berger, in: Hesse, p. 105)
short biography Hilde Berger
→ Hilde Berger, episode 2
[PL] ODCINEK 1
Dzieciństwo w Berlinie
Hilde Berger urodziła się 13 czerwca 1914 roku jako drugie z czwórki dzieci Nathana i Sary Berger. Rodzina przeniosła się ze Stryja w Galicji do Berlina w 1912 roku. Ojciec był krawcem i bardzo pobożnym Żydem. Jego działalność krawiecka nie była konkurencyjna, ponieważ ściśle przestrzegał szabatu. Jako pobożny chasyd nie był zbytnio zainteresowany tym interesem: jego celem w życiu była służba Bogu, a cały swój wolny czas poświęcał na studiowanie Talmudu i Tory. Był bardzo surowy wobec swoich dzieci. Matka, Sarah, prowadziła sklep odzieżowy przy Cottbusser Tor z nieco większym powodzeniem, zwłaszcza, że lepiej mówiła po niemiecku. „Moja matka była bardziej wyrozumiała dla nas, dzieci i współczesnego Berlina, choć była też religijna i pobożna. Próbowała pośredniczyć między nami a naszym ojcem.“ (Hesse, s. 22).
Rodzina była bardzo biedna, ale nigdy nie cierpiała głodu. Mieszkała w piwnicy za sklepem, w dużym pokoju, który służył jako salon, jadalnia i sypialnia rodziców. Hilde i jej młodszy brat Hans spali w tej części sklepu, która była oddzielona od sklepu regałem. Nie było łazienki, a toaleta była w małym domku na podwórku.
Rodziny nie było stać na opłaty za szkołę średnią. Nauczycielka w szkole podstawowej przekonała matkę, że Hilde, jako najbardziej utalentowana w swojej klasie, powinna pójść do szkoły średniej. Dyrektorka pobliskiego liceum zgodziła się obniżyć czesne o połowę. Jej młodszy brat Hans, urodzony w 1916 r., mógł również uczęszczać do szkoły średniej z obniżonym czesnym.
Emancypacja młodej berlińskiej Żydówki
W domu mówiono w rodzinie tylko po niemiecku – ich ojciec odpowiadał głównie w jidysz lub łamanym niemieckim. Ich matka natomiast dobrze mówiła po niemiecku. W liceum otworzył się przed Hilde nowy świat. Szczególnie interesowała się językami i historią i była zapaloną czytelniczką: podczas gdy w szkole czytano głównie klasyków, takich jak Kleist, Goethe i Schiller, ona z entuzjazmem czytała współczesnych pisarzy, takich jak Heinrich Mann, Stefan Zweig, Arnold Zweig i Erich Maria Remarque.
Jeszcze przed liceum dołączyła do grupy dziecięcej zorganizowanej przez synagogę „Kottbusser Ufer“, gdzie śpiewano, tańczono, uprawiano sport i grano w teatrze. Później do tej grupy dołączyły osoby, które chciały zachęcić dzieci i młodzież do syjonizmu. Ostatecznie Hilde zapisała się do organizacji syjonistycznej, która od barw żydowskiej flagi nazywała się „Błękitno-Biała“ (Brith Haolim), i w której wkrótce socjalistyczni syjoniści szukali zwolenników. Hilde mówi w jednym z wywiadów: „Tak, na początku pociągały mnie idee syjonistyczne. Ale to, co wtedy wydawało mi się szczególnie ekscytujące w idei syjonizmu socjalistycznego, to życie wspólnotowe, życie grupowe, życie kibucu, które staraliśmy się praktykować na małą skalę w Berlinie – na przykład, gdy spotykaliśmy się na wędrówkach lub innych wspólnych przedsięwzięciach. Gardziliśmy prywatną własnością, dzieliliśmy się jedzeniem, byliśmy ruchem >młodzieżowym<“ (Hesse, s. 68f.).Oburza się z powodu podporządkowania kobiet w synagodze. Zaczyna kłócić się z ojcem o kwestie religijne: „Ja, mała dziewczynka, próbowałam go przekonać, że nie może być zbrodnią włączanie i wyłączanie świateł w szabat. Że to prawo zostało napisane w czasie, gdy naprawdę pracowało się nad rozpaleniem ognia… To prawo nie jest stworzone na dzisiaj… Więc dlaczego nie pozwolisz mi tego zrobić? Odpowiedź mojego ojca była nieuchronna > Tak jest zapisane w Piśmie . Pismo musi być przestrzegane słowo w słowo. Nie możesz zadawać pytań! <To ostatnie zdanie mnie rozzłościło… jedyna odpowiedź, jaką dostałem to: „Nie zadawaj pytań!“ (Hesse, str. 87)
Szkoła była narodowo-konserwatywna, niektórzy nauczyciele byli bardzo antysemiccy i nacjonalistyczni. Pierwszym aktem sprzeciwu Hilde była odmowa udziału w lekcjach historii o I wojnie światowej. Była jedyną uczennicą, która otwarcie prezentowała poglądy antywojenne. Ponieważ jednak była bardzo dobrą uczennicą, nie została za to ukarana.
Hilde Berger ma 15 lat i chce teraz walczyć nie tylko o socjalistyczne społeczeństwo żydowskie, ale również o socjalizm jako Niemka wśród Niemców. Była liderką grupy młodzieżowej „Brith Haolim“, która ma szkolić młodych ludzi, by stali się produktywnymi członkami kibucu w Palestynie. Wkrótce dołączyła w organizacji do komunistycznej opozycji z zamiarem odejścia i dołączenia do komunistycznej młodzieży. Była dumna z tego, że należy do awangardy i jest częścią światowego ruchu, ze Związkiem Radzieckim jako pierwszym państwem socjalistycznym. Wkrótce jednak zaczęła odczuwać coraz większe rozczarowanie: poziom wykształcenia był znacznie niższy niż ten, do którego przywykła w swoich dawnych grupach, nie było otwartych dyskusji, a w organizacji panowała represyjna atmosfera. Na ulicach często dochodziło do walk ulicznych, zwłaszcza między nazistami a komunistami. W 1932 roku naziści stali się już ruchem masowym. Hilde podzielała wiele punktów krytyki komunistów wobec polityki socjaldemokratów ale uważała, że tylko wspólna walka socjaldemokratów i komunistów może zapobiec narodowemu socjalizmowi.Oficjalna linia partyjna KPD brzmiała jednak: „Pokonać socjalfaszystów (tzn. socjaldemokratów), głównego wroga klasy robotniczej!“ Ponieważ otwarcie to skrytykowała, została wezwana na spotkanie, na którym przedstawiono jej alternatywę podążania za linią partyjną lub bycia wydaloną. Została wydalona.
Hilde Berger próbowała następnie nawiązać kontakt z innymi grupami lewicowymi – grupą, której najbardziej podobała jej się krytyka polityki KPD i Stalina byli trockiści. Styl pisania i argumentacji trockistów był bardziej wyrafinowany niż u komunistycznych przywódców niemieckich, i w tej grupie toczyły się otwarte dyskusje. Od połowy 1932 r. coraz częściej podzielała stanowisko trockistów, aż wraz z bratem dołączyła do grupy trockistowskiej.[Nie zdawała sobie wówczas jeszcze sprawy, że stanowisko to było również bardzo jednostronne i że sam Trocki jako komisarz wojenny prowadził brutalną politykę zarówno wewnętrzną, jak i zewnętrzną]. Przejęcie władzy przez Hitlera i impotencja podzielonego ruchu robotniczego potwierdziły jej krytykę polityki KPD.
Hilde próbowała później zrozumieć swoje rozwijające się poglądy. „Moje własne wyjaśnienie to był przykład, który dał nam ojciec, że nie należy zajmować się rzeczami materialnymi, własnymi interesami osobistymi, ale rzeczami wyższymi!<< Dla niego było to słowo Boga i religia żydowska. Dla nas była to klasa robotnicza i człowieczeństwo. Nawet dziś jestem o tym przekonana: To była ta postawa dobrego Żyda z mocnymi zasadami, nawet jeśli je odrzuciliśmy, to była to jego podstawowa filozofia o tym, co człowiek powinien robić, aby uczynić świat lepszym„. (Wywiad Marka Smitha z Hilde Berger, w: Hesse, s. 105)
Sources: Reinhard Hesse, Ich schrieb mich selbst auf Schindlers Liste; Sandkühler, „Endlösung“ in Galizien; Käppner, Berthold Beitz; various archive documents (AA, BA, LASH, YVA)
Schreibe einen Kommentar